روش بیان

بیان

بیان مساله بسیار مهمی است که هر شخصی هدف خواننده شدن را انتخاب میکند ، میبایست در مرحله ی دوم ، پس از فن تنفس ، درآن تخصص داشته باشد.

 به طور کلی برای انتقال احساسات و ارتباط با مخاطب باید بر روی بیان خود کار کنیم. و همه میدانیم که به طور کلی موسیقی ، و مبحث تخصصی ما یعنی خوانندگی ، چیزی جز انتقال احساسات نیست. با این اوصاف اهمیت مساله ی بیان در خوانندگی کاملا واضح است.

در طول روز اشخاص بسیاری را مشاهده میکنیم و بنا به هزاران دلیل، از نعمت قدرت تکلم خود استفاده میکنیم تا با آنها ارتباط برقرار کنیم و احساسات خود را منتقل کنیم. ممکن است شخصی را برای اولین بار ببینیم ، به او سلام دهیم و شروع به صحبت کنیم و مشاهده کنیم که متاسفانه نود درصد کلمات او را نمی شنویم ،  و اصلا متوجه نمیشویم که چه حروفی را ادا میکند. ممکن است مشاهده کنیم وقتی حرف میزند ، کلا شکل لب ها و دهان اون یک حالت ثابت دارد و تمام جملاتش را با همان حالت دهان ، ادا میکند.کلمات را میخورد و خروجی صحیح حروف را رعایت نمیکند. این شخص بیان خوبی ندارد. تصور کنید این شخص فروشنده ی فروشگاهی باشد ، وقتی خریدار این معضل را در معاشرت با او مشاهده میکند ، ترجیح میدهد فروشگاه دیگری را  انتخاب نماید ، تا متوجه بشود اطلاعاتی که فروشنده از محصول به او میدهد چیست.

 حتی متاسفانه بسیاری از خوانندگان را مشاهده میکنیم که از بیان ضعیف رنج میبرند. چه زمانی که صحبت میکنند چه وقتی که میخوانند. این مساله به شدت مخاطب را می آزارد. طبیعیست که خوانندگان برای موفقیت در کارخود بیش از دیگران باید روی بیان خود کار علمی انجام دهند.

 اما بیان ضعیف چه علتی میتواند داشته باشد؟

بیان ضعیف ممکن است ریشه در کودکی داشته باشد. به این شکل که در سنین کودکی، فرد بیان خوبی نداشته ، حین رشد نیز با  او کار نشده و این مساله در گفتارش باقی مانده است. در هر حال مساله ای که مهم است این است که بیان ضعیف ابتدا باید ریشه یابی شود و پس از آن با روش های علمی آن را بهبود بخشیده ، تقویت کنیم و در حرفه خود از آن استفاده کنیم. بیان مناسب هم بایستی با روش های علمی تقویت شده تا از آنها دانسته استفاده کنیم ، نه اتفاقی.

 لازم به ذکر است ، عده ای از مساله بیان با نام فصاحت یاد میکنند که هرچند مفهوم هر دو یکسان است ، اما آن واژه ای که در فضای علمی و آکادمیک از آن یاد می شود ، واژه ی بیان است.

برای تقویت بیان در خوانندگی ابتدا میبایست کمی از زبان شناسی بگوییم.

در زبان‌شناسی کوچک‌ترین جزء مشخص کلام واج است و جایگزینی آن با واجی دیگر تفاوت معنایی ایجاد می‌کند. واج‌ها کوچک‌ترین واحدهایِ آوایی مستقلی هستند که به کمک آن‌ها تکواژها ساخته می‌شوند (یک یا چند تکواژ تشکیلِ یک واژه می‌دهند).

در زبان فارسی 29 واج داریم که 23 واج صامت یا همخوان هستند و 6 واج مصوت یا واکه.

صامت به آن گروه از آواهای گفتاری گفته می شود که در ادای آنها جریان هوا پس از گذشتن از نای گلو، در نقطه ی میان گلو و لب ناگهان براثر مانعی متوقف می شود و با فشار از تنگنایی می گذرد یا از خط میانه ی دهلیز دهان منحرف می شود و یا یکی از اعضای گفتار بالاتر  از گلو را به اهتزاز در می آورد. تعداد صامت ها در زبان فارسی لهجه ی مرکزی 23 است که عبارتند از :

ء ب پ ت ج چ خ د ر ز ژ س ش ف ق ک گ ل م ن و هـ ی.

برای توضیح چگونگی ادای هرکدام از صامت ها می بایست ابتدا مناطق زبان را بشناسیم .

مناطق زبان

زبان در تجوید گویش و آواز به سه قسمت تقسیم می شود : قسمت اول نوک زبان است که تعدادی از حروف با تماس این ناحیه در نقاطی از دهان ساخته می شوند. قسمت دوم وسط زبان است که با ایجاد سطح بیشتر برای ساختن حروف دیگری به کار برده می شود. و قسمت سوم انتهای زبان است که در عمل هیچ تماسی با نواحی دهان ندارد، اما در فرایند حرکت های جمع و باز ، لوله ای کردن و سرعت تغییر حالت های زبان نقش مهمی را بر عهده دارد.

تجوید گویشی و آوازی

در گویش و آواز به هر زبانی که باشد ادای صحیح مخرج حروف تجوید نام دارد . صوت تولید شده به کمک حالت فیزیکی زبان در نقاط مختلف دهان و فشار هوای خروجی ، اصوات متفاوتی را به گوش می رساند. با این روش شیوه ی صحبت کردن و تفهیم معانی خاص بسیار آسان و راحت می گردد. همچنین می توان با استفاده از روش بالا لهجه ، لکنت ، لرزش و جویده صحبت کردن را از بین برد و کلمات را با زیبایی و وضوح بیشتری ساخت.

در آموزش تجوید گویشی و آوازی حروف اصلی که در زبان فارسی بیشتر بیان می شوند ، در نظر گرفته شده است.

حرف (س)

نوک زبان در محل فرود دندان ها روی لثه فک پایین به آرامی قرار میگیرد؛ در این شرایط زبان باید به طور کامل کشیده و صاف باشد و کوچکترین انحنایی نداشته باشد ، در غیر این صورت هر مانعی در راه عبور صوت روی زبان باعث صدای (فشه) و فالش شدن صدا می گردد.حرف (س) یکی از حروفی است که بیشتر افراد در به کارگیری آن دچار مشکل هستند.

حرف (ش)

بر عکس حرف (س) زبان در حرف (ش) باید به طور کامل انحنا داشته و نوک زبان با قسمت زیرین لثه تماس دشته باشد؛ در این حالت هوا و صوت تشکیل شده به  هنگام خروج با (مانعی) قوس متعارف زبان برخورد میکند، زیرا در شرایط شکل مناسب زبان ، حرف (ش) واضح تر و خوش صداتر شنیده می شود و در عمل این حرف در زیبایی و دل نشین شدن کلام سهم مهمی خواهد داشت.

حرف (ک)

زبان آزادانه در وسط دهان قرار میگیرد و نوک آن کمی به سمت بالا و داخل خم شده و صدا را به جلوی دهان هدایت می کند. در این حالت پهنی زبان شرایط طبیعی خود را حفظ می کند و باید سعی کنیم فشاری به آن وارد نکنیم ، حرف (ک) در تنظیم سرعت بیان و شمردگی و گویایی لفظ کلام بسیار موثر است.

حرف (گ) همانند حرف (ک) زبان را کمی بیشتر به داخل خم میکنیم و فشار اندکی بر زبان که در ناحیه گلو نیز حس می شود، وارد میکنیم. این عمل باعث می شود لرزش خاصی در نواحی گلو و دهان حس کنیم.

حرف (ل)

نوک زبان به طور کامل به داخل دهان خم می شود و در هنگام ایجاد صدای حرف (ل) نوک زبان با سخت کام تماس کوتاهی خواهد داشت

حرف(ط)

وسط زبان به پشت دندانهای پیشین بالا فشرده می شود و هنگام ادای حرف (ط) به سرعت زبان از این قسمت برداشته می شود؛ صد حاصل شده از ایجاد فضای تهی و خلاء گونه آوای حرف مورد نظر را به گوش می رساند.

حرف (ظ)

همانند حرف (ط) زبان پشت دندانهای پیشین بالا قرار میگیرد ؛ اما زبان فشار بیشتری را وارد میکند و سعی می شود هوا از میان زبان و دندانها عبور کند ؛ بدون آنکه زبان تا پایان ایجاد صوت مربوط از محل برداشته شود.

حرف (ن)

وسط زبان با فشردگی به لثه ی بالایی دهان می چسبد و به حالت مکندگی به یک باره از لثه جدا می شود.

حرف(ذ)

زبان با فشردگی بیشتری با لثه بالایی دهان تماس می یابد و این حالت را حفظ می کند و صوت از میان زبان و لثه عبور می کند.

حرف (ر)

نوک زبان به حالت آزاد بر روی قوس بین لثه و سخت کام قرار می گیرد. هوا را به آرامی از این محل عبور می دهیم. با حرکت پی در پی زبان در دهان و تماس نوک زبان با محل مورد نظر ، عبور هوا به صورت منقطع انجام میپذیرد و صدای حرف (ر) شنیده می شود. لازم به یادآوری است که بیشتری افراد در ایجاد صدای حرف (ر) دچار مشکل هستند که البته با این روش میتوانند آن را به درستی بیان کنند.

حرف (ز)

وسط زبان را روی قوس محل حرف (ر) قرار میدهیم و با فشردگی مناسب ، راه عبور هوا و صوت را از میان زبان و قوس لثه فراهم میکنیم.

حرف(ج)

وسط زبان را با تماسی مختصر در محل حد وسط قوس لثه و سقف دهان قرار میدهیم و سعی میکنیم صوت را از پهنای زبان به سمت محل تماس هدایت کنیم ؛ و پس از انجام زبان را خیلی سریع به حالت عادی خود باز می گردانیم.

حرف(چ)

در نقطه ی محل تماس حرف (ج) ادا میشود. با این تفاوت که وسط زبان بازتر است و چسبیده در محل اتصال است؛ و صوت سخت تر عبور خواهد کرد و سپس زبان پس از انجام به حالت عادی باز می گردد.

حرف(ژ)

زبان به حالت لوله ای به سمت نقطه قبلی می رود و نوک زبان کمی متمایل به سمت دندانهای پیشین جلو خم می شود.در این حالت وسط و نوک زبان با کمی گودی در میان و فاصله با لثه ، جریان هوا را در کانال ایجاد شده هدایت می کند و با برخورد به سخت کام و تغییر مسیر به سمت جلوی دهان صد حرف (ژ) را تولید میکند.

حرف(ب)

لب ها با تماسی ملایم و مقطعی عمل میکنند و زبان در این حالت حرکتی ندارد.

حرف (م)

لب ها با تماسی محکم و با صوتی کشیده تر حرف مورد نظر را می سازند در این حالت مقداری از هوا و صوت حاصله از راه بینی خارج و شنیده می شود.

حرف(ت)

نوک زبان با تماس ملایمی با محل فرود دندانهای پیشین فک پایین و فک بالا در حالت بسته بودن دهان دارد. زبان به جلو آمده و با برخورد در محل مورد نظر صد حرف (ت) را ایجاد میکند و سپس به موقعیت قبلی باز می گردد.

حرف(و)

دندانهای پیشین بالایی روی لب پایین (از داخل) فرود می آید و صدای حاصل شده به صورت صوت فشه گونه ای همراه با لرزش لب پایین خارج می گردد.

حرف (ف)

دندانهای پیشین بالایی روی خط لب پایین فرود می آید و از تراکم هوا و صوت حاصل شده که به سختی از بین دندانها و تماس آنها با لب خارج می شوند، صدای حرف مورد نظر به گوش می رسد.

حرف (ی)

زبان به سمت عقب دهان (حلق) کشیده می شود ودر این حالت دهان از حد معمول کمی بازتر و فک به سمت پایین حرکت میکنند.

حرف (ه)

در مجل تلاقی دهان و حلق و بدون دخالت عضوی دیگر ، با صدای تنفس و دهانی باز به راحتی صدای ساده ی (ه) گرد ساخته می شود.

حرف(ح)

از انتهای حلق و به کمک کشیده شدن زبان به عقب و قرار گرفتن آن بین دو فک و با دهانی باز حرف مربوط ساخته می گردد.

مصوت

مصوت آوایی است که با لرزش تارهای صوتی از گلو بیرون می آید و هنگام آدای آن دهان باز می ماند، چنانکه جریان هوا می تواند از گلو تا لب آزادانه بگذرد . در زبان فارسی امروز شش مصوت وجود دارد: 

ـَ        ـِ        ـُ         آ        او        ای

مصوت های فارسی را به خط آوایی چنین نشان می دهیم:

a e o ā ū i

برای هر مصوت دو نکته مورد توجه است.اول فرم و حالت لب و دوم فرم فک است. منظور از فرم لب ها فاصله و حالتی است که لب های بالا و پایین از یکدیگر دارند. و فرم فک فاصله ایست که فک بالا (دندانهای بالا) از فک پایین(دندانهای پایین) دارد.

مصوت (آ)

فرم لب به صورت مستطیل عمودی و فرم فک به حالتی است که سه انگشت بسته در بین فک بالا و پایین (در  مستطیل عمودی بین لب ها) جای گیرد.

مصوت(ـَ)

فرم لب ها در این مصوت به صورت مربع است و فرم فک همانند فرم مصوت(آ) یعنی سه انگشت بسته بین دندانهای بالا و پایین جای گیرد.

مصوت(ـِ)

فرم لب ها به صورت لبخند و فرم فک یک انگشت بین فک بالا و پایین جای گیرد.

مصوت(ای)

فرم لب ها به صورت مستطیل افقی است و فرم فک یک انگشت بین دندانهای بالا و پایین جای گیرد . این مصوت یک ویژگی نسبت به سایر مصوت ها دارد و آن برجستگی لب ها در ادای این مصوت می باشد.

مصوت (اُ)

فرم لب ها به صورت گرد و باز می باشد و فرم فک حالت نیمه باز دارد.اشتباهی که عده ای در ادای این مصوت دارند این است که تصور میکنند زمانی که میخواهند بخوانند و این مصوت را درست اد کنند باید لب ها  را برجسته کنند در صورتی که اینطور نیست . و این مصوت فقط یک برجستگی طبیعی دارد ؛ بدون اغراق. برجستگی عمدی لب ها صرفا در ادای مصوت(ای) میباشد.

مصوت(او)

فرم لب ها گرد و بسته و فرم فک اندکی از مصوت(اُ) بسته تر می باشد. در این مصوت نیز برجستگی عمدی وجود ندارد.

جدول چگونگی ادای شش مصوت زبان فارسی:

مصوت	فرم لب	فرم فک
آ	مستطیل عمودی	سه انگشت بسته
ـَ	مربع	سه انگشت بسته
ـِ	لبخند	یک انگشت
ای	مستطیل افقی (با برجستگی عمدی)	یک انگشت
اُ	گرد باز	نیمه باز
او	گرد بسته	بسته تر از (اُ)